ILGIN İLÇESİNİN TARİHÇESİ
ADININ KAYNAĞI
Ilgın İç Anadolu ile Batı Anadolu arasında geçiş yolu üzerindedir. M. Ö. 2 bin coğrafyasında adı Pitaşşa, klasik dönemlerde Doğu PHRYGİA, antik çağda Romalılar tarafından ASİA olarak adlandırılan bölge GALATİA, PİSİDİA ve LYKAONİA topraklarının kesişme noktasında bulunmaktaydı. Bizanslılar zamanında ise ANATOLİKON THEMASI içinde yer almaktaydı.
Bölge tarihin ilk dönemlerinden itibaren tüccarlar ve orduların kullandıkları bir alan olmuştur. Hitit ve Arzava ordularının karşılıklı seferleri çoğunlukla bu bölge üzerinden yapılmıştır. 4. Tuthalia nın Arzava seferine giderken yaptırdığı Yalburt su anıtı bunun belirgin bir göstergesidir. Eski bir yerleşim merkezi olan Ilgın'ın o devirlerde TYRİAİON adıyla anıldığını yazılı kaynaklardan öğrenmekteyiz. Selçuklular döneminde kaplıcalarından dolayı AB-I GERM (ılık su) adını aldığını yazılı belgelerden öğrenmekteyiz. Ilgın adının bölgede eskiden çokça yetişen Ilgın ağaçlarından aldığı görüşü de kuvvetli bir ihtimaldir. Yaptığımız araştırma sonucu Hz. Muhammed'in ilk hutbesini okuduğu kütüğün ismininde Ilgın ağacı olması (Arapça ESEL) bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Evliya Çelebi Seyehatnamesinde, Katip Çelebi, Mekki Clement, Huart gibi seyyahlar Ilgın'ın adını Ilıcasından aldığını belirtir. Avrupa tarihçilerinden Harles'in yazdığı eserinde Ilgın adının TİBERYOPOLİS olduğu, Mehmet Edip Bin Derviş'in yazdığı NEHCETÜLMENAZİL adındaki eserinde, Avrupa tarihçisi CHPUT'un eserinde Ilgın adının nereden geldiği kaplıcasının önemi hakkındaki varılan görüşler hep aynı noktada birleşmektedir.
KLASİK ÇAĞLARDA ILGIN
Tarihi araştırmalarda yerleşme yerlerinin tesbiti için zincirleme devam eden yerleşme Geleneğini takip etmekte yarar vardır. Prehistorik çağı oluşturan Paleolitik dönem M. Ö. 1. 000. 000-10. 000, Mezolitik M. Ö 10. 000-8. 000, Neolitik M. Ö. 8000-5500 yerleşmelerine dikkat etmek gerekmektedir.
İşte Ilgın'da ilk yerleşmelerin son Neolitik, Kalkolitik M. Ö. (5500-3000) ve Tunç çağlarında M. Ö. (3000-1200) Ilgın ovasına açılan dere yataklarında vadilerde yoğunlaştığı dikkati çekmektedir. Bu dönemin göller bölgesi kültürleri arasında yakın ilişkiler vardır M. Ö. 2 binden itibaren insanların, savunması kolay olan yerlere yerleşmeye yöneldikleri gördülür Hititlerin batı Anadolu da bulunun Arzava Konfederasyonuyla sürekli mücadele içinde olmasının sonucu 3 Hattuşli'nin Yalburt'u yerleşim merkezi yapması 4. Tuthalia'nında Arzava seferi sırasında yaptırdığı Yalburt su anıtı bunun bir göstergesidir. Yine Ilgın-Kadınhanı yolu üzerinde bulunmuş Köylütolu abidesi bu dönemi yansıtır. Köylütolu abidesi yaptığımız araştırma sonucu Ankara Etnoğrafya müzesine götürüldüğünü öğrendik. Bölgedeki M. Ö. 2. bin yılın siyasi mücadeleri, yerleşim yerlerini etkilemiş yerleşmeler zirai alanlardan çok stratejik noktalara kayma eğilimi göstermiştir. Yalburt ta bulunan 15 ten fazla iri taş bloklor dini ve tarihi konuları açıkladığı tesbit edilmiştir. Hititler zamanında Yalburt ta kurulan Ilgın'ın 4000 yıllık bir tarihi geçmişi ortaya çıkmaktadır. 4000 Yıllık tarih Ilgın'ın kuruluşuna göre yakın bir tarih sayılır yaptığımız araştırma sonucu, Ilgın ve çeresinde 22 adet Höyük mevcuttur. Çayağzı mevkiinde bulunan höyükte yapılan araştırmalarda incelenen keramik parçalarının yazının bulunmasından M. Ö. (4000-3500) 3000 yıl öncesine dayandığı tesbit edilmiştir. Bu tarih Neolitik çağ M. Ö. (7000-6500) yıllarına rastlamaktadır. Bunun sonucu olarak Ilgın'ın 8500-9000 yıllık bir tarihe sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.
Phrglerin-Kimmer yenilgisinden sonra kendilerini toplayamaması sonucu batısındaki Lidya güçlenmiş ve Kimmerleri ülkelerinden çıkarmışlardır. Bölge bir dönem Lidya lıların elinde kalmıştır. Daha sonraki dönemlerde bölgede Perslerin hakim olduğu görülür.
BİZANSLILAR DÖNEMİNDE ILGIN
Perslerin Büyük İskender'e yenilmesiyle Anadolu Büyük İskender'in eline geçmiştir. Bergama hamisi olarak Anadolu da kök salan Roma, Bergama nın her başarısından sonra nüfusunu artırmıştır. M. Ö. 138 yılında Bergama kralı olan 3 Attolos bir vasiyetnameyle Bergama şehri dışındaki bütün toprakları Roma'ya bırakmıştır. Bu dönemden sonra da Ilgın'ın Roma ve Bizanslıların eline geçtiğini görmekteyiz. 10. Yüzyılın başlarına kadar bölge Bizans ve Arap ordularının saldırılarına maruz kalmıştır. 956 Yılında Nikephoros Phakus tarafından alınmıştır. Bölge ve Ilgın'da dahil olmak üzere 11. Y. Y. ilkbaşlarına kadar Bizans egemenliği hüküm sürmüştür.
Bölge ilk çağlardan beri bir geçiş alanı üzerindedir. Bölgenin dönemlere göre Hitit-Arzava, Frig-Assur-Kimmer, Grek-Pers, Bergama-Selevkos, Roma-Galat, Roma-Part Bizans-Sasanı, Bizans-Arap ve Bizans-Türk mücadelelerinde önemli bir cephe olması homojen bir halktan çok hareketli heterojen bir nüfusa sahip olduğu izlenimini vermektedir. Hele bu yelpazeye ticaret yollarının geçmesi sonucu tüccarların yerleşmeleri ayrı bir özellik vermektedir. Türkler Anadolu nun fethiyle bölgeye girmişler böyle bir mekanı iskan etmeye başlamışlardı. Bölgedeki Türk dönemi yerleşmelerinin özelliklerini ortaya koymaya çalışarak bu mekanı nasıl kullandıklarını görmeye çalışacağız.
BÜYÜK SELÇUKLULARIN ANADOLUYU FETHİ VE ILGIN
1071 Malazgirt meydan savaşından sonra Anadolu'nun kapısı Türklere açılmıştır. Türklerin hakimiyeti ön plana çıkmış olup fetihler başlamıştır. 1077 yılında Ilgın Kutalmış Oğlu Süleyman Şah tarafından Türklerin eline geçmiştir.
ANADOLU SELÇUKLULARI VE ILGIN
Anadolu Selçukluları döneminde Akşehir'in vilayet olduğunu valisi bulunduğunu Ilgın'ında Honaz vilayetine bağlı olduğunu görmekteyiz. Ilgın 1220 (H. 617) yılında Alaaddin Keykubat tarafından kayın babası Kir Farid'e verildiği 1227 (H. 625) yılında Mengücek oğullarından Erzincan'ın alınmasıyla bölgenin Erzincan ve Erzurum beylerinden Davut Şah'a verildiği görülmektedir. Anadolu Selçuklularının son zamanlarında Ilgın, birkaç vilayetle birlikte gelirlerinin Afyon'daki Sahip Ata oğullarından Tacettin Hüseyin ve Nasrüdd-din Hasan'a verilmiştir. Ancak Sahip Ata oğulları Karaman oğlu Mehmet Bey den Konya'yı kurtarmak için yola çıkmıştır. İki ordu Akşehir ovasındaki Kozağaç köyü civarında karşılaşmış Değirmen çayı yada Adayan çayı olarak adlandırılan savaşın (1275-H. 675) sonucunda Cimri (Siyavuş) ve Karamanoğlu Mehmet bey komutasındaki ordu, Sahip Ata oğullarını yenmiş, bu bölge Çaylak adında bir beye verilmiştir.
KARAMANOĞULLARI DÖNEMİNDE ILGIN
Bölge Selçuklulardan sonra kısa bir süre Karaman oğulları yönetimine geçmiştir. Ancak Moğol tehlikesi üzerine Karaman oğlu Mehmet Bey Konya'ya geri dönünce, Sahip Ata'nın küçük oğlu Hasan Bey bölgeyi tekrar ele geçirerek Emir Çaylak'ı idam etmiştir. 1302 (H. 702) Tarihinde Eşrefoğullarının başına geçen Mehmet Bey tarafından bölge ele geçirilmiş bu dönem Hamitoğullarından Dündar Bey tarfından alınana kadar 1327(H. 728) devam etmiştir. 1374'de bölgenin 80. 000 altın karşılığı Hüseyin Bey tarafından satılmasıyla hakimiyet Osmanlılara geçmiştir.
Daha sonra Osmanlı padişahı 1. Murat Hüdavendigar kızı Nefise Hatun'u KaramanOğlu Mirza Halil Beyzade Alaaddin Beye vermiştir. Böylece Ilgın-Akşehir ve bölge mülha-Katıyla birlikte Mehir olarak Nefise Sultan'a verilmiştir. 1. Murat Rumeli de fetihler yaparken damadı Karamanoğlu Alaaddin Bey bu durumu fırsat bilerek bölgeyi elde etmiştir. Osmanlılar, Yıldırım Beyazıt zamanında 1391 yılında Ilgın ve çevresini tekrar gerialmışlardır. Yıldırım Beyazıt'ın 1402 yılında Ankara savaşı'nda yenilmesi sonucundaTimur Karamanoğullarına eski topraklarını geri vermiştir. Bir süre Karamanoğlu İshakBeyin yönetiminde kalan Ilgın, Osmanlı ordusu ile Ermenek bölgesinde yapılan savaşta İshak Bey yenilir, kardeşi Pir Ahmet Bey Konya'da dedelerinin tahtına geçerek, ”şükranNişanesi” olarak Ilgın, Beyşehir, Akşehir ve Sıklanhisar'ının anahtarlarını kıymetli hediyelerle beraber Köse Hamza Beyle, yüksek hakimiyetini ve himayesini kabul ettiği Fatih Sultan Mehmet'e 1463(H. 867)verilmiştir. Bölge daha sonra Osmanlı devletinin Karaman Eyaletine bağlı Akşehir ve Konya kazaları içinde yer almıştır. Karaman Eyaletinin başında bulunan Karamanoğlu Pir Ahmet Bey'e Fatih Sultan Mehmet Konya iç Kalesinin tekrar yapılmasını emretmişti, Karamanoğlu Pir Ahmet Bey bunu hoşgörmeyerek kendi iç siyasetine bir çeşit karışma sayıyordu. Evvela içinde kaplıca bulunan Ilgın'ı Fatih Sultan Mehmet'ten geri istedi. Böylece verdiği sözü bozmaya başladı Konya iç kalesinde çalışanları öldürttü.
OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE ILGIN
Karamanoğlu Pir Ahmet'in davranışı sonucu Fatih Sultan Mehmet'le arası açılmış bunun üzerine Fatih Sultan Mehmet, Karamanoğlu Beyliğine son vermeye karar vermiş, Divan-ı toplayarak Sadrazam Mahmut Paşayı Karaman seferine memur etmişti.
1466 Yılında Sadrazam Mahmut Paşa komutasında 60. 000 kişilik bir ordu Karaman üzerine yürüdü. Akşehir Sadrazam Mahmut Paşaya kendiliğinden teslim oldu. Ilgın üzerine yürüdü, Karamanoğlu Pir Ahmet Beyin ordusuyla Çiğil'de savaştılar. Akşehir ve Ilgın bölgesi Osmanlı hakimiyetine alındı. Daha Sonra Çiğil savaşı sırasında bozguna uğrayan Karamanoğulları , Konya bölgesinde Turguttoğullarıyla birleşerek Konya kalesi önlerinde Osmanlı ordusuna tekrar yenildi. 1468 (H. 872) Yılında Konya bölgesi kesin olarak Osmanlı hakimiyetine girdi.
Fatih Sultan Mehmet, Gedik Ahmet paşaya bölgenin genel bir evkaf ve emlak tahririni yaptırmıştır. Tahriri büyük Türk alimleri Muslih-iddin ile Kasım yapmışlardır.
Defterde Karaman ili İl, Karaman ili vilayetlere ve iki nahiyeye ayrılmaktadır. Ilgın da bu vilayetler içinde yer almaktadır. Vilayetler şunlardır. 1-Konya 2-Larende 3-Seydişehir 4-Bozkır 5-Beyşehri 6-Akşehir 7-Ilgın 8-Niğde 9-Suca-Ed-Din ve Anduğu 10-Ürgüp 11-Ereğli 12-Aksaray 13-Koçhisar
Nahiyeler:1-Karahisar 2-Develü
Fatih'ten sonra 1493(H. 907) yılında 2. Beyazıt zamanında Karaman ilinin ikinci bir Tahriri yapılmış, tahriri Hatip oğlu şöhretiyle tanınan Nasuhzade Haydar yapmış defteri de hattat Ali yazmıştır. Karaman İli o zaman Karaman vilayeti olarak adlandırılıp 15 Kazaya ayrılıyordu.
1-Konya, 2-Bolvadin, 3-Çimeneli, 4-Akşehir, 5-Ilgın, 6-Niğde, 7-Anduğu, 8-Ürgüp, 9-Ereğli, 10-Aksaray, 11-Koçhisar, 12-Kayseri, 13-Ermenek, 14-Mut, 15-Gülnar.
Ilgın Anadolu yaylasının ortasında olması nedeniyle tarihin Anadolu ya yönelen her çeşit düzene giren ve Osmanlı döneminde 150 akçelik bir kaza olup, Asker taifesinin çokluğundan dolayı Sipahi Kethüda yeri bulunduğuna ve bir yeniçeri serdarı tarafın dan idare edildiği tespitlerimiz içerisindedir.
4. Murat 8 Mayıs 1637 de Bağdat seferine çıkmış Akşehir yoluyla Ilgın'a gelerek kaplıcanın karşısındaki Koca çayırda otağını kurarak bir saray yaptırmıştır. Sarayın nasıl ve ne sebeple yıkılıp yok olduğu bilinmemektedir.
Ilgın'ın tarihi Osmanlı döneminde de büyük önem arz etmektedir.